Kva seier forskrifta?
Det er fleire faktorar som avgjer kven som skal følgje reglane og kva ikt-løysingar krava gjeld for.
Kven skal følge reglane?
Både private og offentlege verksemder, lag og organisasjonar skal følgje regelverket. For at reglane skal gjelde, må verksemda ha ein nettstad, applikasjon eller automat (ei ikt-løysing) som er
- retta mot innbyggjarar eller kundar (brukarar) i Norge
- ein viktig kanal for å informere eller tilby tenester - hovudløysing
- knytt til verksemdas alminnelege funksjon
Dersom du svarer ja på desse punkta, gjeld reglane for verksemda.
Reglane gjeld uansett kor mange tilsette verksemda har, kva omsetnad eller organisasjonsform den har. Øvste leiar har ansvaret for at verksemda følgjer reglane om universell utforming av ikt.
Under forklarer vi nærare kva typar ikt-løysingar som er omfatta, kva som er meint med omgrepa brukarar, hovudløysing, alminneleg funksjon, bruk av tredjeparts ikt-løysingar og korleis verksemder kan gjere unntak eller søke om dispensasjon og om innhaldet i unntaka i regelverket.
Sjå også:
- Løysingsforslag og eksempel for nettsider og appar.
- Forskrift om universell utforming av ikt-løysingar (Lovdata, ekstern side).
- Likestillings- og diskrimineringslova (Lovdata, ekstern side).
Reglane gjeld for nettløysingar og automatar
Forskrift om universell utforming av ikt-løysingar (Ikt-forskrifta) sitt verkeområde er avgrensa til nettløysingar og automatar.
Automatar
Ein automat legg til rette for sjølvbetening. Det finst mange ulike automatar, for eksempel minibank, billettautomat, innsjekkingsautomat og betalingsterminalar.
I ikt-forskrifta er automat definert slik:
«Maskin eller annen innretning som brukeren opererer alene for å kjøpe en vare eller få utført en tjeneste.»
Automatar skal som eit minimum utformast i med følgjande ti standardar, som du finn under krav til automatar.
Sjå Uu-tilsynets rettleiar for utplassering av automatar.
Nettløysingar
Tre kriterium må vere oppfylt for at ikt-løysinga er ei nettløysing etter ikt-forskrifta:
- Formidling av informasjon eller teneste som er tilgjengeleg i nettlesar eller tilsvarande.
- Tilgjengeleg via ein URI (Uniform Resource Identifier).
- Brukar http-protokollen (Hypertext Transfer Protocol) eller tilsvarande for å gjere innhald tilgjengeleg.
Kva eining nettløysinga blir opna på, kodespråk eller operativsystem har ikkje betydning.
Omgrepet nettløysingar omfattar følgjande:
- Nettstader
- Applikasjonar (appar)
- Nye intra- og ekstranett i offentleg sektor
Kjenneteikn på ulike typar nettløysingar og forholdet mellom dei, er tema i bloggen Nettstad, intranett, ekstranett, app eller fagsystem.
Nettstader
Med nettstader meinast alle typar nettstader, inkludert sosiale medium som Facebook og YouTube, digitale læringsplattformar (LMS) og læringsverktøy, innhald som ligg bak innlogging og betalingsmur med meir.
Toppdomene
Regelverket femner om alle typar toppdomene, for eksempel verksemd.no, verksemd.net, verksemd.com, så lenge nettstaden er retta mot brukarar i Norge.
Utanlandsk server
Det betyr ikkje noko at nettstaden til verksemda ligg på ein server i utlandet, så lenge nettstaden faktisk er retta mot brukarar i Norge.
Appar
Appar til nettbrett og mobil er omfatta av krava viss dei krev nett-tilgang for å fungere etter at dei er lasta ned. Slike appar er då nettløysingar, og skal då vere universelt utforma. Eksempel på denne typen appar er Ruter, Vipps, Finn, Avinor, SAS, Posten, Yr, Hotels.com og appar for mobilbank.
Appar er programvare som er laga for å køyre på smarttelefonar, nettbrett og andre mobile einingar. Appar er utbreidd, og blir ofte brukt som supplement eller erstatning for tradisjonelle nettstader.
Delt regelverk for nettløysingar
Ikt-forskrifta er ei sektorovergripande forskrift. Det vil seie at ho i utgangspunktet regulerer alle verksemder, uavhengig av om dei er offentlege eller private.
Med innføringa av EUs webdirektiv (WAD) kom det nye krav til applikasjonar og nettstadar som berre gjeld offentleg sektor. Dette gjer at det gjeld ulike krav for offentleg og privat sektor.
Privat sektor
Private verksemders nettløysingar skal minimum utformast i samsvar med 35 suksesskriterium i WCAG 2.0, eller tilsvarande. Dette er suksesskriteria på nivå A og AA, med unntak av suksesskriteria 1.2.3, 1.2.4 og 1.2.5.
Offentleg sektor
Offentlege verksemders nettløysingar skal utformast på ein måte som gjer at innhaldet er mogleg å oppfatte, mogleg å betene, er forståeleg og robust. Viss nettløysinga er utforma i samsvar med krava i EN 301 549 v3.2.1, er desse krava oppfylte
EN 301 549 v3.2.1 er ein europeisk standard som tek inn i seg WCAG 2.1. Som utgangspunkt vil derfor ei nettløysing i offentleg sektor oppfylle krava viss ho er utforma i samsvar med dei aktuelle krava i WCAG 2.1.
WCAG 2.1 byggjer på WCAG 2.0, noko som gjer at dei tekniske krava som gjeld for privat sektor også gjer seg gjeldande for offentleg sektor, men i tillegg kjem det ytterlegare 12 suksesskriterium som berre gjeld for offentleg sektor.
I tillegg til dei tekniske krava, må offentlege verksemder publisere ei tilgjengelegheitserklæring på alle sine appar og nettstader.
Endringane som medfører tilleggskrav for offentleg sektor, dvs. dei 12 nye suksesskriteria og kravet om tilgjengelegheitserklæring, er gitt ei innføringstid på 1 år. Dette inneberer at løysingane må vere i samsvar med dei nye krava frå 1. februar 2023.
Intra- og ekstranett i offentleg sektor
For offentlege verksemder gjeld krava til universell utforming også for intranett og ekstranett som er nytt eller vesentleg revidert etter 1. februar 2023.
Nye intra- og ekstranett
Intranett og ekstranett som er kjøpt eller eigenutvikla etter 1. februar 2023, skal følge krava frå publisering. Det avgjerande er dato for kontraktsignering (kjøpt) eller dato på godkjent intern kravspesifikasjon (eigenutvikla).
Vesentleg revisjon av gamle intra- og ekstranett
Regelverket seier at når eksisterande intranett eller ekstranett har «gjennomgått ein vesentleg revisjon», skal dei vere universelt utforma. Det er verksemda som kjenner eigne ikt-løysingar best, og veit kva endringar som er gjort etter 1. februar 2023.
Kva typar endringar gjer at gamle intra- og ekstranett skal følge krava?
Dette blir avgjort etter ei totalvurdering, og legg vekt på om endringane verkar inn på brukargrensesnittet for sluttbrukar og kor store endringar det er snakk om. Sluttbrukar er her tilsette i verksemda. Det å legge til nytt innhald er i seg sjølv ikkje avgjerande. Moment som tilseier at revisjonen er vesentleg:
- Gjennomgåande endringar av intranettet sin utsjånad/sin design.
- Det vert lagt til ny funksjonalitet.
- Andre viktige justeringar av brukargrensesnittet.
- Skifte av publiseringsløysing.
- Kombinasjonar av punkta over.
Det er også viktig å vere merksam på at gradvise endringar over tid, skal vurderast samla.
Uu-tilsynet anbefaler at verksemder i offentleg sektor følger krava for all nyutvikling som skjer etter 1. februar 2023. Det gjeld særleg for intra- og ekstranett som blir vidareutvikla løpande, med høg endringstakt.
Kva betyr stilt til rådvelde for brukarar?
Dei fleste nettstader, applikasjonar og automatar er retta mot brukarar, og er derfor stilt til rådvelde for brukarar. Ikt-løysinga treng ikkje å rette seg mot alle innbyggjarar for å vere omfatta av regelverket.
Eksempel på ikt-løysingar som er stilt til rådvelde for brukarar er nettaviser, nettbutikkar, nettstadar og appar for utdanningsinstitusjonar, tog og taxi, bankar, offentlege etatar, hotell- og overnattingsstader, restaurantar- og serveringsstader, advokatfirma, røyrleggjarar, arkitektar, idrettslag og organisasjonar.
Vilkåret må forståast som ikt-løysingar som er opne for, eller kan brukast av, innbyggjarar. Det avgrensar mot ikt-løysingar innanfor den private sfære.
Avgrensa målgruppe eller B2B
Sjølv om verksemda rettar seg mot bestemte mål- eller kundegrupper, vil dei likevel vere omfatta av regelverket, så lenge ho er stor og ubestemd.
Det gjeld også dersom kundane er andre bedrifter/næringsdrivande (B2B). Til dømes vil ei verksemd som har ein nettstad som er retta inn mot andre verksemder for å promotere deira tenester opp mot kundane i bedriftsmarknaden, reknast som å vere retta mot «brukarar», sjølv om denne målgruppa er avgrensa.
Ikt-løysingar som reknast som fagsystem fell på si side utanfor regelverkets verkeområde.
Logg inn og registrering
Ein nettstad eller app er omfatta av regelverket, også om det er nødvendig å logge seg inn, den krev medlemskap, registrering eller eit kundeforhold. Til dømes skal nettbankar følgje krava, sjølv om bruk føreset både eit kundeforhold i banken og logg inn.
Sider og profilar på sosiale medium
Verksemder sine sider og profilar på sosiale medium er vanlegvis omfatta av krava til universell utforming, fordi dei er stilt til rådvelde for brukarar.
Krava gjeld ikkje for privatpersonar sine heimesider eller profilar på sosiale medium. Desse sidene er ikkje rekna som til rådvelde for brukarar, men reknast som private.
Kva er ei hovudløysing?
Det er berre ikt-løysingar som reknast som hovudløysingar som er omfatta av krava til universell utforming.
I forskrifta er omgrepet hovudløysing definert slik:
«Ikt-løsninger som er en integrert del av den måten virksomheten informerer og tilbyr sine tjenester til allmennheten på og som er knyttet til virksomhetens alminnelige funksjon.»
Internett er ein viktig digital samfunnsarena, og det er berre i heilt spesielle tilfelle at vi kan kome til at nettstaden til ei verksemd ikkje er ei hovudløysing mot publikum og kundar. Det same gjeld for ulike automatar som publikum og kundar brukar til å betala for varer, kjøpa billettar eller liknande.
Ei verksemd kan ha fleire hovudløysingar som alle må vere universelt utforma. Ein bank kan til dømes ha desse hovudløysingane:
- Nettstad.
- Minibankar.
- Betalingsterminalar.
- Appar.
- Fysisk lokale.
Døme på løysingar som ikkje er hovudløysingar kan til dømes vere ein nettstad som er til pilotering (beta) eller ein gamal app som er erstatta, men framleis er tilgjengeleg i ein overgangsperiode.
Verksemder med fysisk lokale
Mange verksemder har både ein nettstad, gjerne med nettbutikk, og eit eller fleire fysiske lokale, der verksemda tilbyr informasjon og tenester til allmenta.
Vanlegvis er både det fysiske lokalet og nettstaden hovudløysingar for verksemda. Det betyr at også nettstaden skal vere universelt utforma. Det er likevel ikkje eit krav om nettbutikk for at nettstaden skal vere ei hovudløysing.
Alminneleg funksjon
Vurderinga av om løysinga byggjer opp under verksemdas «alminnelige funksjoner» må skje konkret sett opp mot verksemdas føremål.
Eit hotell sin alminnelege funksjon er eksempelvis å tilby overnatting mot betaling. Nettstaden med informasjon om hotellet og rombestilling er då ei hovudløysing. Tilsvarande gjeld hotellet si side på Facebook, fordi sida er ein kanal hotellet brukar for å nå ut med informasjon og tenester til kundane.
Har det same hotellet eit bedriftsidrettslag i fotball vil ikkje lagets nettstad vere omfatta av regelverket, då fotball på bedriftsnivå ikkje kan seiast å vere ein vanleg funksjon for eit hotell.
Bruk av tredjeparts ikt-løysingar
Verksemda har ansvaret for å følgje reglane, sjølv om verksemda brukar tenester frå ein tredjepart for å gi informasjon og tilby tenester til sine brukarar. Det er verksemda som brukar ikt-løysingar i sin kontakt med innbyggjarar og kundar, som er ansvarleg for at reglane vert følgde.
Om verksemda har kjøpt ikt-løysinga frå ein tredjepart eller nyttar ein ekstern publiseringsplattform, er leverandørens ansvar overfor verksemda avgrensa til det som er regulert avtalen som er inngått mellom partane.
Dersom Uu-tilsynet i ein kontroll av til dømes nettstaden til ein kommune finn feil med skjemaløysinga, som er levert av ein tredjepart, er det derfor kommunen som er ansvarleg for at feil blir retta.
Derfor er det viktig at verksemdene stiller krav om samsvar i avtalen, og at den også inneheld reglar om misleghald og erstatning. Med grunnlag i avtalen må kommunen og leverandøren deretter bli einige om kven som gjennomfører retting i praksis og dekker kostnadane.
Korleis kan verksemder gjere unntak eller søke om dispensasjon frå regelverket?
Regelverket tek høgde for at krava eller tidsfristane i regelverket nokre gonger kan få utilsikta konsekvensar eller gje urimelege utslag for enkeltverksemder. Det er derfor mogleg å gjere unntak i tilgjengelegheitserklæringa eller søke om dispensasjon.
Føringane for dispensasjon og unntak er dei same. Det er berre opna for det i unntakstilfelle, og terskelen er høg.
Offentleg sektor brukar tilgjengelegheitserklæringa for nettsider og appar
For nettstadar og appar skal offentlege verksemder gjere vurderinga sjølv, i tilgjengelegheitserklæringa. Denne vurderinga kan overprøvast av Uu-tilsynet i tilsyn og Diskrimineringsnemnda ved klage.
Offentleg sektor søker om dispensasjon for automatar
Offentlege verksemder søker Uu-tilsynet om dispensasjon frå automatregelverket.
Privat sektor søker om dispensasjon
Private verksemder søker Uu-tilsynet om dispensasjon frå regelverket for sine nettstadar, appar og automatar.
Unntaka i regelverket
Hovudregelen er at innhald på nettstader og appar skal vera universelt utforma. Dette gjeld med mindre det er omfatta av unntak. Det er fleire typar unntak, blant anna dei som står i ikt-forskrifta § 4c, og ein sikkerheitsventil som er knytt til vilkåret om at krava til universell utforming ikkje skal føre til ei «uhøveleg stor byrde» for den aktuelle verksemda.
Unntaka i § 4c gjeld for bestemte typar innhald, og situasjonar, medan «uhøveleg stor byrde» er eit generelt unntak, uavhengig av innhaldstype.
Slik sett kan ein seie at regelverket tek høgde for at krava til universell utforming ikkje skal føre til urimeleg ressursbruk, kostnader eller avpublisering av nyttig innhald, som er i bruk.
Ikt-løysingar i arbeidslivet
Ikt-løysingar i arbeidslivet er som hovudregel ikkje omfatta av krava. Fagsystem du berre har tilgang til som tilsett i verksemda, er ikkje omfatta av krava til universell utforming. Eksempel på denne typen fagsystem er
- saksbehandlingssystem
- publiseringsløysing
- system for tidsregistrering og reiserekningar
- internkontrollsystem
- intranett og ekstranett i privat sektor
Merk at krava likevel gjeld for intranett og ekstranett i offentleg sektor, som er nytt eller vesentleg revidert etter 1. februar 2023.
Synstolking
Offentleg sektor
Videoopptak publisert før 1. februar 2024
Førehandsinnspelt video med lyd som er publisert før 1. februar 2024 treng ikkje å ha synstolking.
Videoopptak i barnehage, grunnskule og vidaregåande skule
Hovudregelen er at førehandsinnspelt video med lyd i barnehage, grunnskule og vidaregåande skule treng ikkje å ha synstolking.
Dette gjeld med mindre det er nødvendig å bruke videoen i samband med søknadar eller anna kontakt med verksemd. I slike tilfelle er videoen «nødvendig for en aktiv administrativ prosess», og skal synstolkast.
Privat sektor
Det er ikkje krav til synstolking av førehandsinnspelt video med lyd i privat sektor.
Direktesendt (live) innhald
Direktesendt (live) innhald, som video eller lydklipp, treng ikkje vera universelt utforma.
Merk at i offentleg sektor, skal tidlegare direktesendingar som blir liggande på nettstaden eller appen etter at direktesendinga er ferdig eller blir lagt ut igjen seinare (republisert) oppfylle krava innan 14 dagar. I slike tilfelle blir video og lyd rekna som førehandsinnspelt.
Dokument som er publisert før 1. februar 2022
Dokument som ikkje er HTML eller tilsvarande, som er publiserte før 1. februar 2022, treng som hovudregel ikkje å vera universelt utforma. Unntaket gjeld for dokumentformat som ikkje først og fremst er meint for publisering på nettet. Typiske eksempel på dette er PDF, Word, Excel og Power Point.
Merk også at dersom same dokument er publisert i fleire format, er det tilstrekkeleg at eitt format er universelt utforma.
Dersom brukarar må bruke eit eldre dokument i samband med søknadar eller anna kontakt med verksemda skal det vera universelt utforma, uavhengig av alder. I slike tilfelle er dokumentet «nødvendig for en aktiv administrativ prosess».
Tredjepartsinnhald utanfor verksemdas kontroll
Utgangspunktet er at verksemda er ansvarleg for innhaldet dei publiserer på sine nettstader og appar. Dette gjeld også når heile eller delar av innhaldet er levert av tredjepartar. Regelverket gjeld ikkje for tredjepartsinnhald som ligg utanfor verksemdas kontroll. Unntaket er omtalt i førearbeida punkt 6.4.7 om tredjepartsinnhald.
Etter ordlyden er tredjepartsinnhald, innhald som ikkje er laga, utvikla eller produsert av tilsette i den aktuelle verksemda. Det vil seie at innhaldet er laga, utvikla eller produsert av eksterne aktørar.
Den klare hovudregelen er at innhald som blir utvikla eller produsert på grunnlag av kontrakt med verksemda, også ligg innanfor verksemdas kontroll. Det same gjeld dersom det aktuelle tredjepartsinnhaldet er integrert (embedded) på nettstaden eller appen.
I følgje førearbeida må:
«Spørsmålet om hvorvidt universell utforming av innholdet ligger innenfor virksomhetens kontroll, … avgjøres etter en helhetsvurdering i hvert enkelt tilfelle.»
Vidare skal
«kontrollvilkåret… tolkes i lys av særlige omstendigheter hos enkeltvirksomheter og innenfor ulike bransjer eller sektorer. Ved håndheving av regelverket, må virksomheten dokumentere at innhold på nettstedet er utenfor virksomhetens kontroll. Etterhvert vil det dannes forvaltningspraksis for tolkningen av kontrollvilkåret.»
Kart og karttenester
Nettbaserte kart og karttenester er som hovudregel unntatt krava til universell utforming.
For kart meint for navigasjonsføremål skal likevel nødvendig informasjon vere tilgjengeleg på anna måte. Føremålet er å hjelpe brukarar som ikkje kan oppfatte visuell informasjon eller bruke komplekse navigasjonsfunksjonar til å finne bestemte besøksadresser. Det skal derfor vere eit tilgjengeleg alternativ til visse typar informasjon som blir presentert med kart, i eit format som er enkelt og leseleg for dei fleste brukarar.
Eksempel på kart meint for navigasjonsføremål kan vere eit kart som viser besøksadressa til ei verksemd med nærliggande stoppestadar for offentleg transport.
Kart som ikkje har navigasjon som føremål, men berre er ei geografisk skildring, for eksempel snøkart, vatnkart eller klimakart, er ikkje omfatta av krava til universell utforming. For slike kart er det heller ikkje krav om tilgjengeleg alternativ.
Det vil likevel vere til hjelp for fleire, om de gjer innhaldet så tilgjengeleg som mogleg. Ei god skildring av kva kartet illustrerer i tekstleg form, vil bidra til at fleire brukarar kan dra nytte av innhaldet.
Arkiverte nettstadar eller appar
Unntaket gjeld for nettstader eller appar som framleis er publisert/tilgjengelege for brukarar, men som ikkje er oppdatert med nytt innhald eller redigert etter 1. februar 2022. Reint teknisk vedlikehald av den aktuelle nettstaden eller appen er tillate etter denne datoen.
Dersom brukarar må bruke innhald på arkiverte nettstadar eller appar i samband med søknadar eller anna kontakt med verksemda, skal dette innhaldet vera universelt utforma. I slike tilfelle er innhaldet «nødvendig for en aktiv administrativ prosess».
Reproduksjonar av kulturhistoriske gjenstandar
Unntaket gjeld for reproduksjonar av kulturhistoriske gjenstandar. I tillegg til dette må eit av tilleggsvilkåra i unntaket vera oppfylt.
Gjenstandar frå kulturhistoriske samlingar
Omgrepet «Gjenstander fra kulturhistoriske samlinger» er definert slik i ikt-forskrifta § 3 bokstav i:
«Privat eller offentlig eide gjenstander som presenterer en historisk, kunstnerisk, arkeologisk, estetisk, vitenskapelig eller teknisk interesse, og som er en del av samlinger bevart av kulturinstitusjoner som biblioteker, arkiver eller museer.»
Reproduksjon
Ein reproduksjon er ifølgje førearbeida Prop. 141 LS (2020–2021), kapittel 7.3:
«... en kopi av et kunstuttrykk eller et kulturhistorisk objekt, ofte fremstilt i formidlingsøyemed f.eks. for å unngå tap av eller skade på originalen. Hva som kan regnes som en historisk gjenstand er en subjektiv vurdering som kulturinstitusjonen selv må gjøre på selvstendig, faglig grunnlag. Videre legges det til grunn at et objekt inngår i samlinger når det er en del av en kulturinstitusjons innsamlede, registrerte og bevarte materiale.»
Vidare er det presisert at:
«... kulturuttrykk som av sitt innhold tilsvarer gjenstand fra kulturhistoriske samlinger, men som har en uttrykksform, lagringsformat eller lagringsmedium som skiller seg fra denne gjenstanden. Innhold i digitale produktkataloger, som beskriver kulturhistoriske samlinger av denne art, er ikke omfattet av unntaket, men vil måtte oppfylle tilgjengelighetskravene.»
Tilleggsvilkår
Tilleggsvilkåra er at
«etterlevelse av kravene er uforenlig med gjenstandens bevaring eller autentisitet»
eller
«på grunn av manglende kostnadseffektive automatiserte løsninger, som kan omdanne manuskripter eller annet innhold.»
Tilleggsvilkåra er alternative, og det er nok at eitt av dei er oppfylt.